Ngày nay, đời sống xã hội đã có sự chuyển biến tích cực, đời sống kinh tế của người dân được cải thiện, đời sống văn hóa, tinh thần được nâng lên, tình làng nghĩa xóm, cộng đồng dân cư được củng cố. Người dân ngày càng ý thức hơn trong việc chấp hành các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước. Hương ước, quy ước của thôn, làng, khu dân cư đã đem lại những kết quả thiết thực đối với công tác quản lý xã hội tại cộng đồng, góp phần đưa chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước đi vào cuộc sống; góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước; giữ gìn, phát huy truyền thống tập quán tốt đẹp của cộng đồng dân cư ở cơ sở; bài trừ hủ tục; hình thành giá trị chuẩn mực xã hội phù hợp với truyền thống, bản sắc của địa phương; phát huy và mở rộng dân chủ ở cơ sở.

Với vai trò là thiết chế tự quản của cộng đồng, hương ước, quy ước trở thành công cụ tự quản hỗ trợ đắc lực cho pháp luật trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội tại cộng đồng dân cư đối với những vấn đề, những nội dung mà pháp luật chưa điều chỉnh. Hương ước, quy ước còn là công cụ góp phần đảm bảo sự tồn tại phát triển của cộng đồng, là hệ thống phong phú các quy tắc xã hội, thực hiện tối đa tinh thần mở rộng dân chủ ở cơ sở. 

Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc”, Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” và Quyết định số 22/2018/QĐ-TTg ngày 08/5/2018 của Thủ tướng Chính phủ “Về xây dựng, thực hiện hương ước, quy ước” đã trở thành nền móng cho việc xây dựng hệ thống thể chế về hương ước, quy ước, hạt nhân là phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng tiếp tục xác định: “Bảo vệ, phát huy các giá trị tốt đẹp, bền vững trong truyền thống văn hóa Việt Nam”; “xây dựng con người Việt Nam thời đại mới, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại” (Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia, Sự thật, Hà Nội, 2021, t.1, tr.143); “Phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng nông nghiệp, nông thôn; kết nối nông thôn với đô thị; tiếp tục đẩy mạnh chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới nâng cao, xây dựng đời sống văn hóa, nông thôn mới kiểu mẫu và bảo vệ môi trường sinh thái” (Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia, Sự thật, Hà Nội, 2021, t.1, tr.125); “Xây dựng đô thị hiện đại, văn minh, đô thị thông minh, đa dạng về loại hình, có bản sắc đặc trưng về kiến trúc, văn hóa ở từng địa phương” (Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia, Sự thật, Hà Nội, 2021, t.1, tr.126) là cơ sở để các địa phương đẩy mạnh phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh”, gắn với việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

Đối với tỉnh Phú Thọ: “Tính đến năm 2021, có 2.233 bản hương ước, quy ước tại 2.328 khu dân cư, tương đương 96%. Có 11 huyện, thị xã: Cẩm Khê, Đoan Hùng, Hạ Hoà, Lâm Thao, Phù Ninh, Tam Nông, Tân Sơn, Thanh Sơn, Thanh Thuỷ, Yên Lập, thị xã Phú Thọ đạt tỷ lệ 100% khu dân cư đã có hương ước, quy ước. Nội dung của các hương ước, quy ước đều tập trung vào các vấn đề phát triển kinh tế; nếp sống văn hoá; việc cưới, việc tang, lễ hội; vệ sinh môi trường, an ninh trật tự, thực hiện chính sách dân số, gia đình và trẻ em... phù hợp với quy định pháp luật, quy tắc đạo đức xã hội, lợi ích của nhà nước, của cộng đồng và phù hợp với các phong tục, tập quán tốt đẹp của địa phương” (Báo cáo số: 63/BC-SVHTTDL ngày 12/4/2021 của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ: Tổng kết Đề án tăng cường thực thi pháp luật về xây dựng, thực hiện hương ước, quy ước).

Việc gìn giữ và phát huy bản sắc, giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng dân cư hiện nay được các cấp ủy Đảng, chính quyền quan tâm, chỉ đạo với sự tham gia tích cực của cả hệ thống chính trị và người dân. Từ chương trình hành động, sự đầu tư cơ sở vật chất, nguồn lực cho công tác bảo tồn di sản văn hóa; khuyến khích, tạo điều kiện để tổ chức, cá nhân nghiên cứu, truyền dạy và giới thiệu di sản văn hóa vật thể và phi vật thể trong cộng đồng; Đẩy mạnh phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, “Xây dựng nông thôn mới và đô thị văn minh”; tổ chức để làng, xã, khu dân cư xây dựng, điều chỉnh hương ước, quy ước và bổ sung các thiết chế văn hóa trong sinh hoạt cộng đồng. Ðồng thời, tổ chức các hoạt động văn hóa truyền thống, giàu bản sắc văn hóa dân tộc, lành mạnh, phong phú và đa dạng, hướng vào việc tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho cộng đồng dân cư thêm tự hào và trân trọng những giá trị tinh thần, phong tục tốt đẹp, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, bài trừ hủ tục xấu độc, mê tín dị đoan. “Các cấp ủy Đảng, chính quyền địa phương đã quan tâm hướng dẫn các khu dân cư xây dựng hương ước, quy ước gắn với nội dung trọng tâm của phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” và thực hiện dân chủ ở cơ sở. Phòng Văn hóa và Thông tin các huyện, thành, thị đã chủ động tham mưu cho Ủy ban nhân dân cùng cấp lồng ghép đánh giá việc thực hiện hương ước, quy ước như một tiêu chí để xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh và công nhận các danh hiệu gia đình văn hóa, khu dân cư văn hóa” (Báo cáo số: 63/BC-SVHTTDL ngày 12/4/2021 của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ: Tổng kết Đề án tăng cường thực thi pháp luật về xây dựng, thực hiện hương ước, quy ước).

Phong trào “Toàn dân  đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư” và “Xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” đã được cụ thể hóa trong các bản hương ước, quy ước nhằm mục đích triển khai các Nghị quyết của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về xây dựng nông thôn mới giàu đẹp, đô thị văn hóa, văn minh; xây dựng, phát triển văn hóa, đạo đức, lối sống con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước; đáp ứng nhu cầu thụ hưởng và phát huy tính chủ động sáng tạo của người dân trong các hoạt động văn hóa. Xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước và phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, “nông thôn mới, đô thị văn minh” có mối liên hệ mật thiết với nhau. Hương ước, quy ước nhằm cụ thể hóa các mục tiêu, nội dung, tiêu chí của phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, “xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” như: Mục tiêu về thực hiện các chủ trương, đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước vào cuộc sống; xây dựng đời sống văn hóa tinh thần lành mạnh và phong phú; xây dựng cảnh quan, môi trường sáng, xanh, sạch đẹp; nhà văn hóa khu dân cư, khu tổ chức các hoạt động giải trí, thể dục thể thao... đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và sáng tạo văn hóa của nhân dân. Đồng thời, thông qua phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, “xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” góp phần củng cố vị trí, vai trò của hương ước, quy ước trong đời sống xã hội ở các thôn, bản, làng, khu dân cư văn hóa. 

Về phát triển kinh tế - xã hội, hương ước, quy ước có những quy định, giải pháp nhằm đẩy mạnh phát triển sản xuất, kinh doanh dịch vụ; quản lý và sử dụng đất đai có hiệu quả, đúng mục đích; chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi theo chủ trương của Đảng và quy định của pháp luật, khuyến khích mọi người dân làm giàu chính đáng...; Vận động thành viên trong gia đình, họ tộc, xóm làng đoàn kết, giúp nhau xoá đói, giảm nghèo, tăng gia sản xuất, nâng cao đời sống; vận động các thành viên trong cộng đồng tham gia tổ hợp tác, hợp tác xã; Khuyến khích phát triển các làng nghề, vận động ủng hộ xây dựng cơ sở hạ tầng và các công trình phúc lợi công cộng, trạm điện, đường giao thông, trường học, trạm xá, các công trình văn hoá, thể thao phù hợp với quy định của pháp luật; xây dựng và phát triển đường làng, ngõ xóm trên địa bàn dân cư.

Về chăm sóc sức khỏe nhân dân, hương ước, quy ước đề ra biện pháp thực hiện các quy định như: Giữ gìn vệ sinh môi trường, bảo đảm an toàn thực phẩm, không để xảy ra các vụ ngộ độc thực phẩm; chống ô nhiễm nguồn nước, 100% hộ gia đình dùng nước sạch hợp vệ sinh; phụ nữ mang thai được chăm sóc định kỳ, đảm bảo 100% trẻ em trong độ tuổi được tiêm chủng đầy đủ theo quy định của Bộ Y tế. Trong xây dựng làng văn hóa, khu dân cư văn hóa, nông thôn mới, đô thị văn minh, có những biện pháp nhằm thực hiện quy định: không vi phạm trật tự an toàn giao thông, không lấn chiếm lòng đường, hè phố; không đổ chất phế thải, rác ra đường, sông, ao, hồ; các gia đình gom và đổ rác thải đúng nơi quy định, …..; xây dựng mô hình “tổ dân phố không rác”, “tổ dân phố văn hóa, văn minh” .  

Hương ước, quy ước còn đề ra các biện pháp bảo đảm, giữ gìn và phát huy thuần phong, mỹ tục; thực hiện các hành vi ứng xử văn minh trong giao tiếp ứng xử, ăn ở, đi lại…, phát triển các hình thức hoạt động văn hóa lành mạnh; xây dựng và phát huy tình đoàn kết, tương thân, tương ái, hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau trong cộng đồng dân cư; thực hiện tốt các chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước; các biện pháp bảo vệ thuần phong mỹ tục; bài trừ các hủ tục, tệ nạn xã hội và mê tín dị đoan trong việc cưới hỏi, việc tang, lễ hội ở địa phương; khuyến khích những nghi lễ lành mạnh, tiết kiệm, hạn chế ăn uống lãng phí, tốn kém; Đề ra các biện pháp thích hợp để bảo vệ trật tự, trị an trên địa bàn, góp phần phòng chống các tệ nạn xã hội như ma túy, cờ bạc, rượu chè, mại dâm và các hành vi vi phạm pháp luật nhằm xây dựng địa bàn an ninh trật tự, khu dân cư văn hóa. Phát động trong nhân dân ý thức phòng gian, bảo mật, chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật về tạm trú, tạm vắng; tham gia quản lý, giáo dục, giúp đỡ những người lầm lỗi tại cộng đồng dân cư. Bảo đảm triển khai thực hiện các quy định của pháp luật về tổ chức tự quản ở cơ sở như tổ chức, hoạt động của tổ hòa giải, ban an ninh, tổ bảo vệ sản xuất, ban kiến thiết và các tổ chức tự quản khác của người dân phù hợp với quy định của pháp luật.

Vai trò của hương ước, quy ước với phong trào “xây dựng đời sống văn hóa của cộng đông dân cư”, “xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” còn gắn với việc phát huy truyền thống của các dòng họ; tôn vinh các dòng họ có nghề thủ công truyền thống; các dòng họ học tập, đăng ký xây dựng dòng tộc văn hóa trong phong trào xây dựng thôn, bản, làng, khu dân cư văn hóa và gia đình văn hóa. Khi đăng ký các họ tộc văn hóa, các dòng họ học tập với nội dung giữ gìn và tăng cường đoàn kết nội bộ họ tộc và đoàn kết các gia tộc ở địa phương; nêu gương ông bà, cha mẹ mẫu mực, giáo dục con cháu hiếu thảo, sống có đạo lý, nghĩa tình, đoàn kết thực hiện phong trào 5 không: không có người vi phạm pháp luật; không có người thất học mù chữ; không có hộ đói nghèo; không có người nợ nần dây dưa; không có người sinh con thứ ba trở lên; giữ gìn thuần phong mỹ tục, tiếp thu chọn lọc các tục lệ cổ truyền; chấp hành và thực hiện đầy đủ luật pháp và các quy định của chính quyền địa phương và của khu dân cư.