Ở Việt Nam pháp luật về bán hàng đa cấp được ban hành vào ngày 24 tháng 8 năm 2005 (Nghị định 110/2005/NĐ-CP của Chính phủ về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp) đã tạo ra một hành lang pháp lý cho hoạt động kinh doanh này. Đến ngày 14 tháng 5 năm 2014Chính phủ ban hành Nghị định số 42/2014/NĐ-CP về quản lý hoạt động bán hàng đa cấpthay thế cho Nghị định 110/2005/NĐ-CP. Tuy nhiên, Nghị định vẫn còn nhiều kẽ hở khiến cho một số công ty lợi dụng hình thức bán hàng đa cấp để lừa đảo, trục lợi. Nhiều công ty không quan tâm đến sản phẩm, hay sản phẩm chỉ mang tính tượng trưng để trưng bày, lợi nhuận của mô hình kinh doanh đa cấp không đến từ việc bán sản phẩm mà đến từ việc lôi kéo người dùng tham gia bán hàng đa cấp…

Để khắc phục những hạn chế trên và nhằm phát triển vững chắc về kinh tế cho Việt Nam, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp đa cấp làm ăn chân chính hoạt động, ngày 12/3/2018 Chính phủ ban hành Nghị định số 40/2018/NĐ-CP về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp.Nghị định này có hiệu lực thi hành vào ngày 02/5/2018, thay thế cho Nghị định số số 42/2014/NĐ-CP. Nghị định này quy định về hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp và quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp, áp dụng đối với doanh nghiệp bán hàng đa cấp, người tham gia bán hàng đa cấp và tổ chức, cá nhân khác có liên quan đến hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp.

Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi giới thiệu một số nội dung cơ bản cùa pháp luật về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp.

Một là, Quy định về đối tượng kinh doanh theo phương thức đa cấp. Pháp luật quy định đối tượng kinh doanh chỉ là hàng hoá. Như vậy, pháp luật không cho phép nhiều loại hình kinh doanh (dịch vụ), vì vậy nếu một công ty nào đó mở hình thức kinh doanh theo đa cấp mà đối tượng kinh doanh lại là dịch vụ hoặc các loại hình kinh doanh khác không phải mua bán hàng hóa thì rõ ràng là trái pháp luật. Tuy nhiên, không phải cứ là hàng hóa thì đều được phép kinh doanh đa cấp mà pháp luật liệt kê những hàng hoá không được kinh doanh, đó là: Hàng hóa là thuốc; trang thiết bị y tế; các loại thuốc thú y (bao gồm cả thuốc thú y thủy sản); thuốc bảo vệ thực vật; hóa chất, chế phẩm diệt côn trùng, diệt khuẩn hạn chế sử dụng và cấm sử dụng trong lĩnh vực gia dụng và y tế và các loại hóa chất nguy hiểm;Sản phẩm nội dung thông tin số.

Hai là, những hành vi bị cấm trong hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp. Để hạn chế việc các công ty lợi dụng hình thức bán hàng đa cấp để lừa đảo, trục lợi, dụ dỗ được người tham gia vào mạng lưới kinh doanh, pháp luật quy định 10 hành vi cấm đối với doanh nghiệp bán hàng đa cấp và 6 hành vi cấm đối với người tham gia bán hành đa cấp. Theo đó:

Doanh nghiệp bán hàng đa cấp không được thực hiện các hành vi sau:Yêu cầu người khác phải đặt cọc hoặc nộp một khoản tiền nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp;  Yêu cầu người khác phải mua một số lượng hàng hóa nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp; Cho người tham gia bán hàng đa cấp nhận tiền hoặc lợi ích kinh tế khác từ việc giới thiệu người khác tham gia vào hoạt động bán hàng đa cấp mà không phải từ việc mua, bán hàng hóa của người được giới thiệu đó; Từ chối chi trả không có lý do chính đáng các khoản hoa hồng, tiền thưởng hay lợi ích kinh tế khác mà người tham gia bán hàng đa cấp có quyền hưởng; Cung cấp thông tin gian dối về kế hoạch trả thưởng, về lợi ích của việc tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp; Cung cấp thông tin gian dối, gây nhầm lẫn về tính năng, công dụng của hàng hóa hoặc hoạt động của doanh nghiệp thông qua báo cáo viên, đào tạo viên tại hội nghị, hội thảo, đào tạo hoặc thông qua tài liệu của doanh nghiệp; Duy trì nhiều hơn một hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp, vị trí kinh doanh đa cấp, mã số kinh doanh đa cấp hoặc các hình thức khác tương đương đối với cùng một người tham gia bán hàng đa cấp;  Thực hiện khuyến mại sử dụng mạng lưới gồm nhiều cấp, nhiều nhánh mà trong đó người tham gia chương trình khuyến mại có nhiều hơn một vị trí, mã số hoặc các hình thức tương đương khác; Tổ chức các hoạt động trung gian thương mại theo quy định của pháp luật thương mại nhằm phục vụ cho việc duy trì, mở rộng và phát triển mạng lưới bán hàng đa cấp; Tiếp nhận hoặc chấp nhận đơn hoặc bất kỳ hình thức văn bản nào khác của người tham gia bán hàng đa cấp, trong đó, người tham gia bán hàng đa cấp tuyên bố từ bỏ một phần hoặc toàn bộ các quyền của mình hoặc cho phép doanh nghiệp không phải thực hiện nghĩa vụ đối với người tham gia bán hàng đa cấp theo quy định của pháp luật; Kinh doanh theo phương thức đa cấp đối với đối tượng không được phép theo quy định; Không sử dụng hệ thống quản lý người tham gia bán hàng đa cấp đã đăng ký với cơ quan cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp để quản lý người tham gia bán hàng đa cấp; Mua bán hoặc chuyển giao mạng lưới người tham gia bán hàng đa cấp cho doanh nghiệp khác, trừ trường hợp mua lại, hợp nhất hoặc sáp nhập doanh nghiệp.

Người tham gia bán hàng đa cấp không được thực hiện những hành vi sau đây: Yêu cầu người khác phải đặt cọc hoặc nộp một khoản tiền nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp; Cung cấp thông tin gian dối hoặc gây nhầm lẫn về lợi ích của việc tham gia bán hàng đa cấp, tính năng, công dụng của hàng hóa, hoạt động của doanh nghiệp bán hàng đa cấp; Tổ chức hội thảo, hội nghị, đào tạo về kinh doanh theo phương thức đa cấp khi chưa được doanh nghiệp bán hàng đa cấp ủy quyền bằng văn bản; Lôi kéo, dụ dỗ, mua chuộc người tham gia bán hàng đa cấp của doanh nghiệp khác tham gia vào mạng lưới của doanh nghiệp mà mình đang tham gia; Lợi dụng chức vụ, quyền hạn, địa vị xã hội, nghề nghiệp để khuyến khích, yêu cầu, lôi kéo, dụ dỗ người khác tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp hoặc mua hàng hóa kinh doanh theo phương thức đa cấp; Thực hiện hoạt động bán hàng đa cấp tại địa phương nơi doanh nghiệp chưa được cấp xác nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp tại địa phương.

Ba là, quy định về đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp.

Kinh doanh theo phương thức đa cấp là hoạt động kinh doanh sử dụng mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh.Doanh thu của công ty kinh doanh đa cấp có nguồn gốc từ lao động không phải trả lương,người tham gia được hưởng hoa hồng, tiền thưởng và lợi ích kinh tế khác từ kết quả kinh doanh của mình và của những người khác trong mạng lưới. Do đó, pháp luật quy định riêng đối với hoạt động kinh doanh này, cụ thể:

- Hoạt động bán hàng đa cấp phải được đăng ký theo quy định của Nghị định số 40/2018/NĐ-CP. Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp có hiệu lực trong thời gian 05 năm kể từ ngày cấp. Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp được gia hạn nhiều lần, mỗi lần có thời hạn 05 năm; do Bộ Công thương cấp.

- Việc đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp phải đáp ứng các điều kiện sau:

(i) Là doanh nghiệp được thành lập tại Việt Nam theo quy định của pháp luật và chưa từng bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp;

(ii) Có vốn điều lệ từ 10 tỷ đồng trở lên;

(iii) Thành viên hợp danh đối với công ty hợp danh, chủ sở hữu đối với doanh nghiệp tư nhân hoặc công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên, thành viên đối với công ty trách nhiệm hữu hạn có từ hai thành viên trở lên, cổ đông sáng lập đối với công ty cổ phần, người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp không bao gồm tổ chức hoặc cá nhân từng giữ một trong các chức vụ nêu trên tại doanh nghiệp bán hàng đa cấp đã bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp.

(iv) Ký quỹ tại một ngân hàng thương mại hoặc chi nhánh ngân hàng nước ngoài tại Việt Nam theo quy định;

(v) Có mẫu hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp, quy tắc hoạt động, kế hoạch trả thưởng, chương trình đào tạo cơ bản rõ ràng, minh bạch và phù hợp với quy định;

(vi) Có hệ thống công nghệ thông tin quản lý mạng lưới người tham gia bán hàng đa cấp, trang thông tin điện tử để cung cấp thông tin về doanh nghiệp và hoạt động bán hàng đa cấp của doanh nghiệp;

(vii) Có hệ thống thông tin liên lạc để tiếp nhận, giải quyết thắc mắc, khiếu nại của người tham gia bán hàng đa cấp.

Bốn là, quy định về tiền ký quỹ. Tiền ký quỹ là khoản tiền đảm bảo việc thực hiện các nghĩa vụ của doanh nghiệp bán hàng đa cấp đối với người tham gia bán hàng đa cấp và Nhà nước. Theo đó, doanh nghiệp bán hàng đa cấp có trách nhiệm mở tài khoản ký quỹ và ký quỹ một khoản tiền tương đương 5% vốn điều lệ nhưng không thấp hơn 10 tỷ đồng tại một ngân hàng thương mại hoặc chi nhánh ngân hàng nước ngoài tại Việt Nam.

Tiền ký quỹ để đảm bảo trong các trường hợp: Doanh nghiệp bán hàng đa cấp chấm dứt hoạt động nhưng không thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ liên quan đến hoạt động bán hàng đa cấp đối với người tham gia bán hàng đa cấp và có quyết định, bản án có hiệu lực pháp luật của cơ quan có thẩm quyền về việc xử lý các tranh chấp giữa doanh nghiệp bán hàng đa cấp với người tham gia bán hàng đa cấp liên quan đến các nghĩa vụ đó;  Doanh nghiệp chấm dứt hoạt động bán hàng đa cấp nhưng không chấp hành quyết định xử phạt vi phạm trong hoạt động bán hàng đa cấp đã có hiệu lực của cơ quan có thẩm quyền.

Năm là, xử lý vi phạm đối với doanh nghiệp bán hàng đa cấp, người tham gia bán hàng đa cấp. Để xử lý đối với những hành vi vi phạm về kinh doanh đa cấp, Nghị định cũng có quy định rõ chế tài xử lý những hành vi vi phạm trong lĩnh vực này, đó là: thì tùy theo tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử lý vi phạm theo quy định của pháp luật cạnh tranh và pháp luật về xử lý vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật.

Ngoài ra, doanh nghiệp bán hàng đa cấp, người tham gia bán hàng đa cấp vi phạm quy định của Nghị định này gây thiệt hại cho tổ chức, cá nhân khác phải bồi thường thiệt hại theo quy định của pháp luật.